Bakü Haydar Aliyev Uluslararası Havalimanı'ndan özel bir otobüs ile Azerbaycan'ın ikinci büyük kenti Gence'ye 50 kilometre uzaklıktaki sağlık turizmi merkezi olan Naftalan kentine hareket etti. Naftalan'da Türkmen heyeti Azerbaycan Cumhuriyeti Sivil Toplum Kuruluşlarına Devlet Destek Ajansı Başkanı Aygün Aliyeva davet etti. Azerbaycan Cumhuriyeti Sivil Toplum Kuruluşlarına Devlet Destek Ajansı Başkanı Aygün Aliyeva, Naftalan Valisi Vugar Novruzov ve Türkiye Cumhuriyeti Gence Başkonsolosu Recep Öztop Naftalan'da bir otelde Türkmen heyeti için düzenlenen iftar yemeğinde bir araya geldi . İftardan sonra yemeğinden sonra ünlü sanatçı Şemistan Alizamanlı sevilen Kerkük ve Azerbaycan türkülerini seslendirdi
Geceyi Naftalan'da bir otelde kaldıten sonra ertesi sabah Türkmen heyeti, Azerbaycan'ın 2. Karabağ Savaşı'nda işgalden kurtardığı Ağdam, Askeran, Hocalı, Hankendi, Şuşa ve Fuzuli kentlerini ziyaret etti.
Ağdam
Girişe dönelim, 1992 yılının Kasım ayıydı, Bakü'den Ağdam'a hareket eden bir otobüs ile yaklaşık 7 saat süren yolculuklardan sonra Ağdam'ın yaşadığı bir yerde indik. O tarihte Ağdam şehri Ermeni kuşatması altındaydı. Bir taksiye bindik, Ağdam'a yaklaştığımızda akşam olmak üzereydi, havan topu, tank ateşi ve füzeler ile Ağdam bombalanıyordu, şehir içinde bulunan halk da, can havliyle, panik içerisinde koşturulduğu, bombaların hedefi olduğu için, bulabildikleri her türlü araç ile şehri terk ediyordu. Ermeniler, halkın şehri terk etmesi için özellikle sivil yerleşim yerlerini acımasızca ağır bir şekilde bombalıyordu. Hayatımda ilk defa gerçek savaşı yaşıyorum. Bu ekranın ömrünün sonuna kadar unutamam. 33 yıl önce Dağlık Karabağ şavaşında tıbbı yardım götürdüğüm, bir süre kaldığım ve görmeyi çok istediğim Ağdam şehrinde mayınlı arazide yürütülen mayın temizleme çalışması ve güvenlik nedeniyle Ağdam şehrinde anında ziyaret etme imkanı olmuyor.
Bin 154 kilometre kare büyüklüğünde olan Ağdam şehri, Bakü'den 366 km uzaktadır. Ağdam 18. yüzyılda kuruldu ve 1928'de şehir yöntemleri ortaya çıktı. Ağdam bölgesi Azerbaycan'ın eski, büyüleyici iklimi olan Karabağ'ın merkezi ve Karabağ dağ zincirinin kuzeydoğu eteklerinde bulunmaktadır. Dağlık Karabağ savaşı sırasında yeniden oluşturulan noktalardan biri olarak kabul edilen Ağdam, 1993'ün Mayıs'ında Ermeni güçlerinin yoğun saldırılarına maruz kaldı. Azerbaycan'la birleşiyorlar 42 gün boyunca şehri savunmaya çalıştı ama başarılı olamadı. 23 Temmuz 1993'te Ermenistan Silahlı Kuvvetleri'nin desteğindeki Ermeni güçleri tarafından işgal edildi ve yerleşim merkezi tamamen söküldü ve şehir doğuya, Azerbaycan'ın içlerine göç etmeye başladı. Ermeni kuvvetlerinin işgal ettiği planlama 24.500 ev, 50 sanayi merkezi, 160 okul, 374 kültür merkezi, 2 müzeyi, mezarlıkları, hastaneleri, kütüphaneleri, okulları, ofisleri, spor tesisleri ve pek çok askeri yok etti.
Batı ülkelerinde, Ermeni diasporası ve lobisi Ermenistan'a büyük miktarda silah ve parasal yardımda mevcuttu. Rusya, Ermenileri politik olarak destekleyip her türlü askeri yardımda bulunuyor. Ermenilere başta Lübnan olmak üzere bütünleşik Ermeni birliklerinden militanlar ve silah desteği verilmemeye başlandı ve Azerbaycan'ın yerleşim birimlerine yapılan saldırıları Rus askerleri de destekleniyordu. İran bile, İran'daki Türklerin tepkisini çekmek için, Ermenistan'ın Azerbaycan'ı ise güçsüz kalmaması için gizli silah yardımları yapıyor. Kesin olan ise, ABD'de etkin olan diaspora Ermenilerinin Ermenistan'a büyük miktarda parasal yardım yaptığı, hatta'ın Ermenistan'a uygulanan ambargoyu gerekçesi göstererek Amerikan Kongresinden “907 Sayılı Özgürlüğü Destekleme yasası” Azerbaycan'a her türlü askeri desteği bir yasaklamayı başardıklarıdır.
33 yıl aradan sonra Ağdam'ın çevresini ve birkaç yüz metre ileride Ağdam'ın ayakta durduğu dim dik duran ve hatırılarında kalan yapı Ağdam Cuma Camii'yi görmeyi başaramadım. 27 yıl boyunca Ermenistan'da işgal altında kalan ve bu dönemde oluşmuş evler, hastaneler, saraylar, müzeler, mezarlar ve camiler , tamamen yıkılan ve bir harabeye dönüşen Ağdam yıldızıi bu halde insanlara büyük bir acı veriyor. O dönemdeki binalarının ve yerleşiminin güzelliğiyle anılan Ağdam , işgalin ardından tüm sakinlerinin şehrinin terk edilmesiyle hayalet şehre dönüştü. İşgale gidiş sürecinde Ağdam'ın savunmasında 5897 şehit verildi, 3531 kişi yaralandı, 1871 kişi yetim çocuk kaldı. 140 bine yakın Ağdamlı evden göç etmek zorunda kaldı. Ağdam'da yerleşim yerinde ayakta kalan tek yapı Ağdam Cuma Camii oldu.
Mimar Kerbelayi Sefihan Karabaği'nin 1868'te inşa ettiği Ağdam Cuma Camii'nin çatısı, pencereleri, kapıları, iç kaplamaları ve mermer zemini, işgal edilebilmesi Ermeniler tarafından saklanmış ve yırtıcılara çevrilmişti, 20 Kasım 2020'de şehri kurtaran Azerbaycan askerleri ilk iş olarak camiyi temizlemiş, minarelere Azerbaycan bölgesini asmıştı.
Azerbaycan, 27 yıl Ermenistan işgali altında kalan ve bu dönemde tamamen yıkılan Ağdam şehrini yeniden inşa ediyor. İşgal döneminde yurt içinde neredeyse tek sağlam yapı kalmadığı için "Kafkasya'nın Hiroşiması" ve "hayalet şehir" diye nitelendirilen Ağdam'da artık hummalı imar ve ihya çalışmaları sürdürülüyor.
Azerbaycan, 2026 yılı sonuna kadar şehre 10 bin Ağdam sakininin geri dönüşünü, sonraki yıllarda ise bu sayının 100 bin görüntülenmesini hedefliyor. Bunun için şehrin farklı bölgelerinde yeni mahalleler kuruluyor, binalar yükseliyor.
Yaklaşık 2 bin hektarlık alanda kurulan yeni Ağdam'ın sıra inşaatında Azerbaycan'ın yanı ABD, Kanada, Hollanda ve Türkiye şirketleri yer alıyor.
Azerbaycan'ın Ermenistan'ı işgal altında bulunan topraklarını geri kazanmasının ardından yeniden imar süreci hız kazandı. İşgalden kurtarılan topraklarda modern şehircilik ilkelerinin esasından alınan kapsamlı imar çalışmaları devam ediyor.
Askeran ve Hocalı
Türkmen heyeti, Karabağ'daki Askeran kale kompleksini ziyaret ederek kalenin yeni konsept projesi hakkında bilgi verdi.
Hocalı'ya gelen Türkmen heyeti, Ermenilerin burada gerçekleştirdikleri vahşetler, Hocalı Soykırımı, işgalden kurtarılma, sonra burada onarım ve imar çalışmaları hakkında bilgi verildi. Hocalı , 20. yüzyılda Ermenilerin Azerbaycan Türkleri'ne karşı en kanlı soykırımı faaliyetlerini sürdürmektedir. Hocalı , Azerbaycan'ın farklı dönemlerine ait maddi ve kültürel yapıları bakımından zengin topraklardan biridir. 26 Şubat 1992 tarihinde, Ermenistan'ın birleştiği Azerbaycan'ın Hocalı halkının masum sivillere yönelik büyümesinde soykırımda, 83'ü çocuk, 106'sı kadın olmak üzere 613 Azerbaycan Türkü kan kardeşimiz hunharca katledildi. Yapılan otopsi ve incelemelerdeki anormalliklerin çoğunun insanlığın muameleye maruz kaldığı ve şiddeti görerek öldürüldüğü anlaşıldı.
Ermeni güçlerinin 1991'in sonlarına doğru ablukayayı kapsayan Dağlık Karabağ'ın Hocalı bölgesi, 936 kilometrekarelik alana sahip, 2 bin 605 aile, toplam 7 bin kişinin yaşadığı bir kasabaydı. Aralık 1991'de Karabağ'ın başkenti olarak kabul edilen Hankendi şehrini ele geçiren Ermenilerin bir sonraki hedefi Hocalı oldu. Bölgenin yakınındaki bütün köy ve yolları kapatan Ermeniler, kasabanın diğer illerle kara yolu bağlantısını kesti. Hocalı'nın diğer bölgeyle tek bağlantısı olan hava taşımacılığı ise, 28 Ocak 1992'de Şuşa-Ağdam seferini yapan helikopterin Ermeniler tarafından düşürülmesiyle ortadan kaldırılmasıyla. 25 Şubat 1992'den itibaren Hocalı'ya üç koldan saldıran Ermeniler, Rus ordusunun 366'ıncı Motorize Alayı'nın bütün araçlarını kullanarak şehri iki saat boyunca üst ve tank ateşine devam etti. Saldırıdan bir gün sonra ise "Hocalı Soykırımı" vuku buldu.
Hankendi
Türkmen heyeti, Hankendi şehrine geldi. Azerbaycan, Karabağ'daki işgalci rejimin bir kez "Başkent" olarak gördüğü Hankendi bölgesi hayatını yeniden canlandırmak için imar ve ihya çalışmalarına devam ediyor. Azerbaycan bölgesinde 19 Eylül 2023'te gerçekleştirilen terörle mücadele operasyonunda kontrol yerinde alınan, Hankendi'nin yerinde bugün Azerbaycan bayrağı dalgalanıyor. Bakü yönetimi, işgalden kurtardığı tüm topraklarda yaptığı gibi Hankendi'de de hızlı onarım ve inşaat işleri başlatıldı. Şehirde dinlenme tesisleri yapılıyor, kamu binaları yapılıyor. Zamanın Azerbaycan'ın öğrencisi şehre dönüşmesi planlanan kentte inşaat ve altyapı çalışmaları tüm hızıyla devam ediyor.
Türkmen Heyeti Hankendi şehri hakkında bilgi verildi. Türkmen heyeti, buradaki Karabağ Üniversitesi'ni gezdiler. Karabağ Üniversitesi Rektörü Şahin Bayramov, heyeti selamlayarak, üniversitede eğitim ve bilimsel araştırmaların dağıtılması için devlet tarafından her türlü imkanın sağlandığını belirtti. Türkmen heyeti, üniversitenin dersliklerini, laboratuvar ve kütüphanesini gezerek sistem seçeneklerini inceledi, ardından heyet Şuşa'ya hareket etti.
Şuşa
Türkmen heyeti, Azerbaycan'ın tarih ve kültürün sembolü olan Şuşa'yı tanıyanya, Bülbül, Hurşidbanu Natavan ve Üzeyir Hacıbeyli'nin kurşunlanmış heykellerinin bulunduğu Şuşa şehir merkezi meydanından başladı. İşgal döneminde Şuşa'nın depolandığı tarihi binaların, camiler ve saldırıların Ermeni vandalizmine maruz kaldığı belirtildi. Şuşanın işgalden kurtarılması sonrasında burada geniş kapsamlı restorasyon ve imar çalışmaları başlatıldı. Altyapının kurulumunun yanı sıra, Şuşa'da şehrin gerçek tarihi görünümünün, tarih ve kültür yapılarının restorasyonuna başlandı. Şuşa'nın doğası harikası Cıdır Ovası'nı da gezen heyete, 2. Karabağ Savaşı ve Şuşa'nın işgalden kurtarılmasıyla ilgili bilgi verildi. Karabağ'ın kalbi Şuşa şehri ziyaretimiz kapsamında Şuşa kalesi, işgalden kurtulmanın sembolü olan Yukarı Gövher Ağa Camii, İsa Bulağı, Molla Penah Vakıf Müzesi ve şehirdeki tarihi ve kültürel yerleri ziyaret etme fırsatımız oldu. Savaşın üzerinden henüz bir kaç yıl geçmiş olmasına rağmen. Karabağ'ın sembol şehri Şuşa'da imar inşaat , yol inşaat ve restorasyon çalışmaları devam ediyor.
Tarihi ve kültürel zenginlikleri, doğal güzellikleri nedeniyle Karabağ'ın sembol şehri olarak kabul edilen Şuşa, 8 Mayıs 1992'de Ermeni güçlerinin işgal edilmişti. Şuşa, 8 Kasım 2020'de Azerbaycan ordusu tarafından işgalden kurtarılmıştı.
Fuzuli
Henüz daha sonra Fuzuli şehrine hareket etti. İşgal döneminde Fuzuli'de Ermenistan tarafından evler, kent mezarlığında mermer mezar taşlarını söküp mezarları, camileri ve kültür yapılan yıkımı ve Fuzuli'de tek bir binanın kalmadığını ve kentte sağlam bir şekilde birleştiğini yerinde gören heyet, Özbekistan tarafından inşa edilen 1000'e yakın eğitim okulu, Kazakistanca yaptırılan Çocuk sanatı ve Azerbaycan'ın inşa ettiği yeni hesapları gezdi. İşgalden önce Fuzuli'de 144 bin insan yaşadığı ve bölgedeki en gelişmiş kentlerden tespit edildi. Şimdi ise yıkıcı durumda. Bu barbarlık, vandalizm, bir savaş suçu ve insanlığa karşı işlenen bir suçtur. Fuzuli kenti, Ağdam şehri ile aynı kaderi paylaşmış ve taş üstünde taş bırakılmamıştır. Ağdam da Ermenistan işgali öncesi Kafkasya'nın en güzel kentlerinden tutuklandı. Ağdam'da hayalet kent veya Kafkasların Hiroşima'sı olarak anılıyor.
Fuzuli ilinin kent merkezi ve köylerinin çoğu, 23 Ağustos 1993'te Ermenistan ordusunda işgal edildi. 1386 kilometrelik kare olan Fuzuli'de, işgalden önce 144 bin Azerbaycan Türkü yaşıyordu. Fuzuli'nin Ermenistan güçlerine karşı 1990'lı yıllarda 1100'den fazla şehit olduğu biliniyor. Ermenistan güçlerinin saldırılarında yaklaşık 1500 Fuzuli yaralanmış, 155 çocuk ise anne ve babasını kaybetmişti.
Fuzuli, 17 Ekim 2020'de yerle bir edilmiş olarak geri alındı. Ve burada, devasa bir operasyonel döndürme operasyonu yürütülüyor. Zafer Yolu'nun yanı, inşa edilen Fuzuli Uluslararası Sıra Havalimanı, kente yeniden hayat içeren damarlar olacak. Fuzuli'de çalışmaların son hızıyla devam ediyor.
Türkmen heyeti daha sonra Fuzuli Uluslararası Havalimanı hareket etti ve Azerbaycan Hava Yollarına ait bir uçakla "Türkmen Mirası: Sivil Toplum Dayanışması" konferansa katılmak için Bakü'ye gitti.
İkinci Karabağ Savaşı'nda 44 gün içerisinde topraklarını kurtaran Azerbaycan ordusu, yıllarca süren vatan hasretine son verdi. Savaşta, Azerbaycan ordusu 2 bin 908 şehit verdi, 94 sivil Azerbaycanlı Ermenistan'ın saldırısı sonucunda hayatını kaybetti.
Azerbaycan, Karabağ zaferi ni tarihe altın harflerle yazmıştır. Bu zafer, sadece Azerbaycan'ın değil, Türk Dünyası'nın zaferidir ve Türk Dünyası'nın birlikte hareket etme kararlılığını, dayanışmasını ve güç birliğini simgeliyor, Azerbaycan ve Türk Dünyası'nın tarihinde mühim dönüş noktasıdır. Karabağ Azerbaycan'dır !
